W art. 435 i 436 Kodeksu cywilnego uregulowane zostały zasady odpowiedzialności osoby prowadzącej przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) oraz posiadacza pojazdu mechanicznego. W obu przypadkach ustawodawca zdecydował się na odejście od podstawowej zasady odpowiedzialności tj. zasady winy, na rzecz zaostrzonego reżim odpowiedzialności – zasady ryzyka. Zgodnie z tą zasad zarówno osoba prowadząca przedsiębiorstwo o którym mowa a art. 435 k.c. jak i posiadacz pojazdu mechanicznego aby zwolnić się od odpowiedzialności za szkodę powstałą w związku z ruchem przedsiębiorstwa czy pojazdu, musi wykazać jedną z poniższych okoliczności (tzw. przesłanek egzoneracyjnych):
- Szkoda była skutkiem wystąpienia siły wyższej
- Szkoda powstała na skutek wyłącznej winy poszkodowanego
- Szkoda powstałą na skutek wyłącznej winy osoby trzeciej, za którą podmiot objęty odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka, nie ponosi odpowiedzialności.
W tym materiale omówiona zostanie ostatnia z przesłanek egzoneracyjnych.
Na wstępie rozważań wskazać należy, że osobami trzecimi w rozumieniu art. 435 k.c. są takie podmioty, których nie łączy z przedsiębiorstwem żaden stosunek prawny i za które przedsiębiorstwo nie odpowiada, a także takie, które nie są włączone w ruch przedsiębiorstwa, pozostając poza jego ruchem. Wyłączna wina w spowodowaniu szkody, przewidziana w art. 435 § 1 k.c. występuje zaś wtedy, gdy zawinione działanie osoby trzeciej, było jedyną przyczyną wypadku, a ruch pojazdu czy przedsiębiorstwa jest z punktu widzenia przyczynowego przypadkową okolicznością, nie stanowiącą przyczyny szkody.
W doktrynie i orzecznictwie pojawił się natomiast spór, czy w sytuacji gdy nie da się zidentyfikować osoby trzeciej podmiot objęty odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka może zwolnić się od odpowiedzialności w oparciu o tą przesłankę egzoneracyjną (tzw. koncepcja winy anonimowej).
W orzecznictwie funkcjonowała dość jednolita linia orzecznicza, zgodnie z którą ustalenie i przypisanie winy osobie trzeciej której działanie było wyłączną przyczyną szkody, związane jest zawsze z konkretnie oznaczonym podmiotem, a brak możliwości jego identyfikacji jest równoznaczny z upadkiem tej przesłanki egzoneracyjnej.
Wyłom od tej linii orzeczniczej dokonał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 lipca 2017 r. III CZP 30/17, w której tezie wskazano, że prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiony w ruch za pomocą sił przyrody nie odpowiada za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, jeżeli istnieją podstawy do przyjęcia, że szkoda nastąpiła z wyłącznej winy osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności, choćby osoba ta nie została zidentyfikowana. W zakresie odpowiedzialności posiadacza pojazdu mechanicznego powyższe stanowisko potwierdzone zostało w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2020 r. II CSK 668/18 oraz wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2021 r. IV CSKP 31/21, w których wyraźnie wskazano, że zasady jakie stosuje się do odpowiedzialności na zasadzie ryzyka przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody, należy analogicznie stosować do posiadacza pojazdu mechanicznego, co odnosi się również do wykładni przesłanek egzoneracyjnych.
W kontekście powyższych orzeczeń można więc wysnuć wniosek, że do wyłączenia odpowiedzialności posiadacza mechanicznego środka komunikacji czy osoby prowadzącej przedsiębiorstwa wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody nie jest konieczne, aby osoba trzecia była znana i zidentyfikowana, wystarczy pewność, że szkoda wynikła z działania tej osoby, za którą podmiot objęty odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka nie ponosi odpowiedzialności, a ponadto okoliczności faktyczne konkretnej sprawy wskazują, że zachowanie osoby trzeciej (osób trzecich) wyrządzające szkodę wymagało takiego stopnia świadomości, wiedzy i siły, które zazwyczaj występują u osób poczytalnych i powyżej 13 roku życia. Redakcja przepisu art. 425 KC nie uprawnia do konstruowania domniemania braku poczytalności. Wniosek co do istnienia u osoby trzeciej (osób trzecich) poczytalności, bądź jej braku może być wyprowadzony z całokształtu okoliczności sprawy.